% vim: set spelllang=nl:
\documentclass[a4paper,twocolumn]{article}

\usepackage[margin=2cm,bottom=3cm]{geometry}
\usepackage{clauses}
\usepackage{xcolor}
\usepackage[hidelinks]{hyperref}

\usepackage{polyglossia} 
\setdefaultlanguage{dutch}
\setotherlanguage{hebrew}
\setotherlanguage{arabic}
\newfontfamily\dutchfont[Mapping=tex-text]{Latin Modern Roman}
\newfontfamily\hebrewfont[Scale=MatchLowercase]{Ezra SIL}
\newfontfamily\arabicfont[Script=Arabic,Scale=MatchLowercase]{Scheherazade}
\DeclareTextFontCommand{\ez}{\hebrewfont}
\DeclareTextFontCommand{\arab}{\arabicfont}

\title{De brandende braamstruik}
\author{Camil Staps}

\usepackage{enumitem}

\def\JHWH{\bgroup\footnotesize{JHWH}\egroup}
\def\verse#1{\bgroup\scriptsize{#1}\egroup}

\def\snh{\ez{סְנֶה}}
\def\hsnh{\ez{הַסְּנֶ֑ה}}

\definecolor{orange}{rgb}{1,0.4,0}
\definecolor{darkgreen}{rgb}{0,0.6,0}
\def\fire#1{\textcolor{orange}{#1}}
\def\bush#1{\textcolor{darkgreen}{#1}}
\def\see#1{\textcolor{blue}{#1}}

\newenvironment{margquote}[1]{\list{}{\leftmargin=#1\rightmargin=#1}\item[]}{\endlist}

\usepackage[style=authoryear,natbib=true,backend=bibtex]{biblatex}  
\addbibresource{paper.bib}

\begin{document}

\maketitle

De ontmoeting van Mozes met God in Ex.~3:1--10 staat bekend als het verhaal van
de brandende braamstruik. Het is vernoemd naar de braamstruik van waaruit eerst
`de engel van \JHWH' (v.~2) en vervolgens \JHWH{} zelf (v.~4) tot Mozes
spreekt. Het woord voor braamstruik, \snh, wekt de belangstelling om twee
redenen.

Ten eerste: na de abrupte opkomst verdwijnt de struik vrij snel weer van het
toneel, zonder dat er melding van wordt gemaakt. Na vers 4 wordt de struik niet
meer genoemd. Het is onduidelijk of de struik blijft branden gedurende het hele
gesprek (tot 4:17). Mozes' vraag w\'a\'arom de struik niet verteerd wordt
(v.~3) blijft onbeantwoord.

Ten tweede moeten we helaas opmerken dat \snh{} slechts 6 keer voorkomt in de
Hebreeuwse bijbel: vijf keer in Ex.~3:2--4 en \'e\'en keer in Dt.~33:16, waar
naar het verhaal in Exodus wordt verwezen. We weten dus uitzonderlijk weinig
over dit woord. Wat kunnen we toch afleiden over dit woord?

De tekst die we nader zullen bekijken is Ex.~3:2--4. Een aantal thema's komt
hier naar voren. We kleuren vuurgerelateerde woorden \fire{oranje}, het woord
\snh{} \bush{groen} en woorden gerelateerd aan zien \see{blauw}.

\medskip

\begin{margquote}{1.3em}
	\begin{hebrew}
		\noindent
		2~~\see{וַ֠יֵּרָא} מַלְאַ֨ךְ יְהֹוָ֥ה אֵלָ֛יו \fire{בְּלַבַּת־אֵ֖שׁ} מִתֹּ֣וךְ \bush{הַסְּנֶ֑ה} \see{וַיַּ֗רְא}
		\see{וְהִנֵּ֤ה} \bush{הַסְּנֶה֙} \fire{בֹּעֵ֣ר} \fire{בָּאֵ֔שׁ} \bush{וְהַסְּנֶ֖ה} אֵינֶ֥נּוּ אֻכָּֽל׃
		\enspace3~~וַיֹּ֣אמֶר מֹשֶׁ֔ה אָסֻֽרָה־נָּ֣א \see{וְאֶרְאֶ֔ה} אֶת־הַמַּרְאֶ֥ה הַגָּדֹ֖ל הַזֶּ֑ה מַדּ֖וּעַ
		לֹא־\fire{יִבְעַ֥ר} \bush{הַסְּנֶֽה׃}
		\enspace4~~\see{וַיַּ֥רְא} יְהוָ֖ה כִּ֣י סָ֣ר \see{לִרְאֹ֑ות} וַיִּקְרָא֩ אֵלָ֨יו אֱלֹהִ֜ים מִתֹּ֣וךְ
		\bush{הַסְּנֶ֗ה} וַיֹּ֛אמֶר מֹשֶׁ֥ה מֹשֶׁ֖ה וַיֹּ֥אמֶר \see{הִנֵּֽנִי׃}
	\end{hebrew}
	
	\small\vspace{-3mm}
	\verse2 De engel van \JHWH{} \see{verscheen} tot [Mozes] in een
	\fire{vuurvlam} uit het midden van de \bush{struik}. De \bush{struik}
	\fire{brandde} in het \fire{vuur} maar de \bush{struik} werd niet verteerd!
	\verse3 Mozes zei: `Laat ik omkeren en dit grote verschijnsel, waarom de
	\bush{struik} niet \fire{verbrandt}, \see{zien}.' \verse4 \JHWH{} \see{zag}
	dat hij zich omkeerde om het te \see{zien}. En God riep tot hem uit het
	midden van de \bush{struik}: `Mozes, Mozes.' En hij zei: `\see{Zie mij}.'
\end{margquote}

Hoe komen woordenboeken eigenlijk tot de conclusie dat \snh{} `braamstruik'
betekent? Op basis van de tekst zelf is het haast onmogelijk vast te stellen
wat dit woord precies betekent: er worden geen eigenschappen van de struik
genoemd. Had er gestaan, `de \snh{} met vruchten', dan hadden we geweten dat
het om een plant ging. Maar als we strikt naar de tekst kijken, kan het net zo
goed over iets anders gaan: een steen, bijvoorbeeld.

Wanneer we hier nog wat langer over nadenken blijkt echter dat we niet zo veel
vrijheid hebben. Het verhaal speelt zich af op een berg in een woestijn (v.~1).
De vari{\"e}teit van dingen die je daar kunt vinden is niet erg groot. Met
stenen, planten en dieren hebben we het wel gehad. Echter, als het om een steen
zou gaan (die op \'e\'en of andere manier in vlam stond), dan zou het geen
`groot verschijnsel' (\ez{הַמַּרְאֶ֥ה הַגָּדֹ֖ל}, v.~3) zijn geweest dat die niet verteerd
werd. Dan zou Mozes misschien zijn omgekeerd om te zien hoe een steen in brand
had kunnen vliegen.

Een argument voor het vertalen als `struik' vinden we in het lexicon van Brown,
Driver en Briggs~\citep{browndriverbriggs}. Dat vertaalt het als `a thorny
bush, perhaps blackberry bush' en verwijst naar verwante woorden in het
Aramees, Assyrisch en Arabisch. In het modern Arabisch hebben we \arab{سنا},
`\emph{senna}', wat een bepaalde plant benoemt. Deze stam is uiteindelijk ook
in de naam van het bloemengeslacht Senna terechtgekomen.

Op basis van de context, het verwante woord in het Arabisch en de naam van het
bloemengeslacht kunnen we dus stellen dat \snh{} inderdaad een \textbf{plant}
aanduidt.

\medskip
Wat wordt er verder met \snh{} geassocieerd? Het is traditioneel vertaald als
`\emph{braam}struik', of in Brown-Driver-Briggs `\emph{thorny} bush'. Op grond
waarvan wordt deze vertaling voorgesteld? Een studie van de antieke Hebreeuwse
pictogrammen~\citep{studylight} geeft twee opties. Ten eerste, dat de samech
oorspronkelijk een \textbf{doorn} uitbeeldde, en de nun een zaadje. Ik heb
helaas onvoldoende kennis om deze claim te kunnen beoordelen.  Ten tweede, dat
het werkwoord \ez{שָׂנֵא}, `haten', net als andere woorden van dezelfde strekking
in het antiek Hebreeuws, dezelfde herkomst heeft. Haat zou dan dus met een
\textbf{stekelig} karakter worden geassocieerd, en omgekeerd, onze struik met
haat.

\medskip
Behalve \snh{} spreekt de tekst niet over andere planten of in het algemeen
dingen uit de natuur. Het woord speelt dus niet in het cognitief domein van de
natuur of de landbouw.

In vers 2 wordt tweemaal een duidelijk verband gelegd tussen de struik en vuur.
Telkens worden twee vuurgerelateerde woorden gebruikt: `in een \fire{vlam} van
\fire{vuur}'; `\fire{brandde} in het \fire{vuur}'. Dit kan gedaan zijn om dit
vuur te versterken. Na v.~4 lezen we niets meer over vuur. Het vuur wordt enkel
met de struik geassocieerd.

Alles wijst erop dat dit vuur geen letterlijk vuur is. De struik brandt
(\ez{בֹּעֵ֣ר}) maar \emph{ver}brandt niet (\ez{לֹא־יִבְעַ֥ר}). We zouden ons voor kunnen
stellen dat er nog een struik in de buurt stond, maar er is niet vermeld of het
brandje zich uitbreidt of niet. Noch is vermeld of de brand ophoudt ---
moeten we dan soms aannemen dat wanneer Mozes in Exodus~19 terugkeert op de
berg van God, die braamstruik daar nog steeds staat te branden? In v.~2, in het
figuurlijke taalgebruik, wordt het vuur consequent versterkt. In v.~3, waar 
wordt uitgelegd dat de struik niet \'echt brandt, niet.

Als dit vuur dan figuurlijk is, waar zou het naar kunnen verwijzen? Bekijken we
de hele tekst van Ex.~3:1--10, dan zien we een herhaling. In v.~4 wordt Mozes
door God geroepen, in v.~10 wordt hij gezonden. Vers 7 spreekt over het zien
door God van de zware ellende van zijn volk vanwege Egypte; vers 2 over het
zien door Mozes van de heftig brandende stekelige struik. In vers 8 reageert
God op zijn waarneming met het afdalen naar Egypte; in vers 3 reageert Mozes op
zijn gezicht met het afwijken om de struik nader te bekijken. We kunnen
v.~7--10 dus lezen als herhaling van v.~2--4, waarbij de figuurlijke taal nader
wordt uitgelegd. Dit patroon zien we vaker, bijvoorbeeld bij profetische
teksten waarbij er een hemelse boodschapper is die de profeet kan uitleggen wat
de mysterieuze beelden precies betekenen. Verzen 5 en 6 vormen de overgang van
beeld naar uitleg: daar begint God te spreken en wordt uitgelegd dat deze
plaats (en dus het beeld) heilig is.

We kunnen dus de volgende vergelijking opstellen:

\begin{table}[h]
	\centering
	\begin{tabular}{r l}
		2 -- 4      & 7 -- 10 \\\hline
		Struik      & Egypte \\
		Heftig vuur & Zware ellende \\
		Mozes       & God \\
		Omkeren     & Afdalen \\
		Roepen      & Zenden \\
	\end{tabular}
\end{table}

In het profetische beeld van de brandende braamstruik wordt het hatelijke
Egypte vergeleken met een stekelige struik. Het heftige vuur staat symbool voor
de zware onderdrukking van het volk. Zoals Mozes de struik ziet, weet God van
die ellende, en zoals Mozes zich omkeert naar de struik vanwege het vuur, zo is
God afgedaald vanwege de ellende van zijn volk. God roept Mozes vanuit de
struik, en zendt hem weg naar Egypte.

Met deze vergelijking wordt het dan ook duidelijk in welk cognitief domein
\snh{} zich bevindt: dat van de \textbf{politiek}.

\medskip
Samenvattend kunnen we het volgende over \snh{} zeggen: dit woord beeldt een
stekelige plant uit. Zonder externe hulp (als de Septuaginta of verwante talen)
weten we niet welke plant precies, maar het moet in ieder geval een
woestijnplant zijn geweest. De stekeligheid wekt bij de lezer een negatief
gevoel op, vergelijkbaar met ons `distel'. Het woord is in Ex.~3:2--4
figuurlijk gebruikt om een negatief gevoel over Egypte over te brengen. Het
woord speelt dus binnen het cognitief domein van de politiek.

\medskip
Meyers geeft een heel andere interpretatie~\citep[pp.~52--53]{meyers}.  Volgens
haar wordt \snh{} gebruikt vanwege de gelijkenis met `Sina\"{\i}'. Dat de
struik niet verteerd wordt, is volgens haar het eerste wonder dat God aan Mozes
laat zien.

Dat \snh{} is gekozen vanwege de gelijkenis met `Sina\"{\i}' lijkt niet erg
waarschijnlijk. In deze passage, die waarschijnlijk uit de E-bron afkomstig is,
wordt de berg van God niet Sina\"{\i} maar Horeb genoemd. Als dit dezelfde berg
is en de schrijver \snh{} gebruikt vanwege de gelijkenis, waarom wordt de berg
dan niet Sina\"{\i} genoemd? En als de Horeb en de Sina\"{\i} niet dezelfde
berg zijn, hoe zou de gelijkenis met `Sina\"{\i}' dan een reden zijn om \snh{}
te gebruiken?

De wonderen die God in zijn gesprek met Mozes laat zien volgen ook een ander
patroon dan de brandende braamstruik hier, wat een lezing van deze tekst als
eerste wonder onwaarschijnlijk maakt. In de discussie van Ex.~3:11--4:17 vraagt
Mozes twee keer om iets waarmee hij de Isra{\"e}lieten kan overtuigen dat hij
door God gezonden is. De eerste keer (3:13--14) krijgt Mozes de naam van God te
horen. Pas de tweede keer (4:1--9) krijgt Mozes twee tekenen van God om te
laten zien. Als de brandende braamstruik binnen dit patroon valt, waarom staan
deze wonderen pas op de tweede plaats en worden ze niet voor de naam van God
vermeld? Bovendien wordt geen van de twee als `groot verschijnsel' bestempeld.
De twee tekenen worden objectief beschreven, van Mozes' mogelijke verbazing als
in 3:3 lezen we niets. Bij de braamstruik wordt v.~5 gebruikt om de heiligheid
van het gebeuren te onderstrepen, maar van zulk soort kanttekeningen is in
4:1--9 geen sprake. De tekenen in 4:1--9 worden door Mozes' hand uitgevoerd en
zijn daarom ondergeschikt aan de brandende braamstruik waarin God zelf aanwezig
is.

\medskip
We hebben een interpretatie gegeven van de brandende struik in Ex.~3:2--4 als
verwijzing naar de onderdrukking van het volk in Egypte. Deze lezing verklaart
de abrupte opkomst en afgang van de struik in het verhaal, en helpt bij het
plaatsen van deze verzen in de bredere context van Exodus.

\printbibliography

\end{document}